GLOSA do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 2 września 2003 r., I PK 403/02, OSNP z 2004 r. Nr 18, poz. 310 - urlop w okresie wypowiedzenia

Teza rozstrzygnięcia

1.  Przepis art. 27 ust. 2 ustawy z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (j.t. Dz. U. z 2001 r. Nr 101, poz. 1114) nie jest przepisem odrębnym w rozumieniu art. 68 § 1 K.p.

2.  Na zasadach określonych w art. 167¹K.p. w okresie wypowiedzenia pracownik jest obowiązany wykorzystać zarówno bieżący jak i zaległy urlop wypoczynkowy.

3.  Udzielenie na podstawie art. 168 K.p. urlopu wypoczynkowego za poprzednie lata w pierwszym kwartale następnego roku nie wymaga zgody pracownika także wówczas, gdy w tym samym czasie biegnie okres wypowiedzenia umowy o pracę.

Przesłanki stanu faktycznego

Pismem z dnia 31.10. 2000 r. Rada Nadzorcza Polskiego Radia Rozgłośni Regionalnej w Ł. odwołała powoda z dniem 1.11. 2000 r. ze stanowiska prezesa zarządu. Odwołanie nastąpiło z jednoczesny wypowiedzeniem umowy o pracę, którego okres upływał 28.02. 2001 r. 

Pismem z dnia 2.11.2000 r. zarząd strony pozwanej zobowiązał powoda do wykorzystania zaległego urlopu wypoczynkowego za 1999 i 2000 r. oraz zwolniono go z obowiązku świadczenia pracy w pozostałym okresie wypowiedzenia.

Powód uznał, że brak jest podstaw do zobowiązywania go do wykorzystania urlopu w okresie wypowiedzenia, ponieważ jako pracownik zatrudniony na podstawie powołania nie ma obowiązku świadczenia pracy w okresie wypowiedzenia, w myśl art. 70 § 1 K.p.

Wobec niewykorzystania zaległego i bieżącego urlopu wypoczynkowego, powód wystąpił z pozwem o zasądzenie na jego rzecz ekwiwalentu urlopowego w kwocie ponad 13.000.- zł.

Sąd I instancji oddalił powództwo, uznając, że pracodawca miał prawo zobowiązać powoda do wykorzystania urlopu zaległego i bieżącego w okresie wypowiedzenia, mimo zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy w tym czasie. Sąd II instancji oddalił apelację powoda, dodatkowo stwierdzając, że powód nie był zatrudniony na podstawie powołania, lecz na podstawie umowy o pracę.

Wyrok ten zaskarżył kasacja powód, podtrzymując dotychczasowe twierdzenia, podnosząc dodatkowo, że zobowiązanie do wykorzystania urlopu byłoby dopuszczalne, gdyby plan urlopu przewidywał wykorzystanie urlopu w okresie nakazanym przez pracodawcę. Skoro taki fakt nie miał miejsca, to powód w rzeczywistości nie wykorzystał należnych urlopów i roszczenie o ekwiwalent jest zasadne, gdyż orzekający naruszyli art. 171 K.p.

Argumentacja Sądu Najwyższego

·  Sąd Najwyższy uznał, że powoda z pozwaną łączyła umowa o pracę a nie powołanie, gdyż art. 27 cyt. ustawy o radiofonii i telewizji nie zawiera żadnych regulacji prawnych dotyczących stosunku pracy. W tej sytuacji powoływanie się na art. 70 § 1 K.p. jest nietrafne. Ponadto, okoliczność ta nie ma istotnego znaczenia dla roszczeń powoda, gdyż ukształtowanie stosunku pracy z powołania nie jest korzystniejsze niż umowa o pracę.

·  Zawarte w kasacji stwierdzenie, że jeżeli pracownik został zwolniony z obowiązku świadczenia pracy, to nie ma możliwości wykorzystania przysługującego mu urlopu wypoczynkowego, nie znajduje oparcia w obowiązujących przepisach prawa. Przeciwnie, zdaniem SN, brak obowiązku wykonywania pracy w okresie wypowiedzenia nie jest przeszkodą do udzielenia urlopu wypoczynkowego w tym czasie.

·  Mimo, że SN orzekał na podstawie poprzednio obowiązującego stanu prawnego, to jednak rozstrzygnięcie wykorzystał dla celów poprawnej wykładni obecnie obowiązującego art. 167¹K.p., uznając, że na podstawie tego przepisu pracodawca może zobowiązać pracownika do wykorzystania urlopu bieżącego i zaległego.

·  Zgodnie z art. 168 K.p., pracodawca ma obowiązek udzielić pracownikowi urlopu wypoczynkowego zaległego najpóźniej do końca pierwszego kwartału następnego roku.  W konsekwencji, udzielenie urlopu na warunkach przewidzianych w art. 168 K.p. nie wymaga zgody pracownika, także wówczas, gdy w tym czasie biegnie okres wypowiedzenia umowy o pracę.

Ocena rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego

Pierwszą tezę SN stwierdzającą, że art. 27 cyt. ustawy o radiofonii i telewizji nie jest przepisem odrębnym w rozumieniu art. 68  § 1 K.p. uznać trzeba za słuszną, ponieważ powołana ustawa rzeczywiście nie reguluje uprawnień pracowniczych, lecz określa jedynie zasady powoływania członków zarządu spółek Radia i Telewizji. Członkowie zarządu spółek mogą wykonywać swoje zadania na podstawie różnych form prawnych, toteż trudno uznać, aby regulacja ta odnosiła się do stosunku pracy.

Można oczywiście argumentować, że okoliczność ta nie wyklucza możliwości nawiązania stosunku pracy na podstawie powołania. W omawianej sprawie mieliśmy jednak do czynienia z umową o pracę.

Poza tym, trzeba pamiętać, że odesłanie w art. 68 § 1 K.p. do przepisu odrębnego regulującego dopuszczalność nawiązania stosunku pracy na podstawie powołania, musi dotyczyć regulacji odrębnej, która wyraźnie precyzuje dopuszczalność powołania  w rozumieniu art. 68 K.p. 

Powołanie jest mniej korzystną formą nawiązania stosunku pracy aniżeli umowa o pracę, dlatego wykładnia przepisów dopuszczających powołanie musi być dokonywana w sposób ścisły a nie rozszerzający. W konsekwencji, skoro art. 27 cyt. ustawy wyraźnie nie odnosi się do stosunku pracy, to należy wnioskować, że nie jest to akt prawny odrębny w rozumieniu art. 68 § 1 K.p.

Teza druga glosowanego wyroku jest poprawną gramatyczną wykładnią art. 167¹K.p. Rzeczywiście, trzeba podzielić pogląd, że zgodnie z treścią tego przepisu w okresie wypowiedzenia pracownik jest obowiązany wykorzystać zarówno bieżący jak i zaległy urlop wypoczynkowy.

Można oczywiście dyskutować o tym, czy taka budowa art. 167¹K.p. jest rozwiązaniem systemowo spójnym, a w szczególności, czy jest to zgodne z zasadą prawa do wypoczynku zawartą w art. 14 K.p. Oceniając to zagadnienie z tego punktu widzenia, można dojść do wniosku, że przepis ten w istocie narusza zasadę prawa do wypoczynku.

Niemniej jednak jest to problem de lege ferenda, gdyż poprawna gramatyczna wykładnia prowadzi do wniosku sformułowanego w tezie nr 2 glosowanego wyroku. Sąd Najwyższy nie jest natomiast uprawniony do dokonywania wykładni wbrew oczywistemu gramatycznemu brzemieniu ustawy, gdyż byłaby to działalność normotwórcza a nie wykładniowa i jako taka sprzeczna z art. 7 Konstytucji RP.

W tezie nr 3 Sąd Najwyższy zaprezentował pogląd, iż udzielenie na podstawie art. 168 K.p. urlopu wypoczynkowego za poprzednie lata w pierwszym kwartale następnego roku nie wymaga zgody pracownika także wówczas, gdy w tym samym czasie biegnie okres wypowiedzenia umowy o pracę.

Twierdzenie to jest, w świetle gramatycznego brzmienia przepisu, w pełni poprawne i nie powinno budzić wątpliwości w aspekcie ustalonego stanu faktycznego sprawy.

Zważywszy jednak na fakt, iż praktycznie bardzo często dochodzi do błędnych rozszerzających wykładni płynących z tez Sądu Najwyższego, zagadnienie to wymaga dokładniejszego omówienia. W periodykach prawniczych istnieje niepoprawna maniera polegająca na powoływaniu się na rozstrzygnięcia SN wedle określonego hasła problemowego, bez wnikliwej analizy dopuszczalności stosowania określonej wykładni w danym stanie prawnym.

Sąd Najwyższy orzekał w stanie prawnym, gdy nie obowiązywał art. 167¹K.p., gdyż on wszedł w życie z dniem 1 stycznia 2003 r. Z tego powodu, łączenie problematyki art. 168 K.p. z biegnącym okresem wypowiedzenia może prowadzić do błędnych wniosków.

W szczególności, na tle obecnego stanu prawnego trafniejsze byłoby stwierdzenie: „Udzielenie na podstawie art. 168 K.p. urlopu wypoczynkowego za poprzednie lata w pierwszym kwartale następnego roku nie wymaga zgody pracownika wówczas, gdy w tym samym czasie biegnie okres wypowiedzenia umowy o pracę”.

Taka konstrukcja tezy stanowiłaby bezpośrednią konsekwencję treści art. 167¹ K.p. Oczywiście w glosowanym wyroku SN nie mógł poprzestać na takim zapisie, gdyż orzekał wedle stanu prawnego obowiązującego przed dniem 1.01.2003 r., kiedy to wskazany art. 167¹ K.p. jeszcze nie obowiązywał.

Powstaje wobec tego pytanie, czy teza nr 3 w brzmieniu prezentowanym przez SN jest aktualna w obecnym stanie prawnym? W szczególności, czy zgodnie z art. 168 K.p. pracodawca ma obowiązek udzielić urlopu zaległego do końca I kwartału następnego roku i czy w tym zakresie:

·  nie musi się w ogóle liczyć ze zdaniem pracownika?

·  może narzucić wykorzystanie urlopu wbrew stanowisku pracownika?

Prezentowane są poglądy, jakoby obowiązek zapisany w art. 168 K.p. miał charakter na tyle kategoryczny, że pracodawca nie może uwzględnić wniosku pracownika o zamiarze wykorzystania zaległego urlopu z urlopem bieżącym np. łącznie w czerwcu i lipcu następnego roku.

Twierdzenie to, moim zdaniem, nie jest poprawne. Trzeba bowiem pamiętać, że urlop wypoczynkowy jest uprawnieniem pracownika. Jeżeli zatem pracownik nie chce skorzystać z urlopu wypoczynkowego w terminie do końca I kwartału następnego roku kalendarzowego, to pracodawca nie ma tytułu prawnego do uszczęśliwiania pracownika na siłę tym urlopem.

Zważyć należy, że w budowie art. 168 K.p. ustawodawca skonstruował obowiązek pod adresem pracodawcy a nie pod adresem pracownika. Oznacza to, że pracownik wcale nie musi wykorzystać urlopu w terminie do końca I kwartału następnego roku kalendarzowego jeżeli w tym zakresie dojdzie do porozumienia z pracodawcą.

Jednoznacznie na to wskazuje zapis treści art. 168 K.p., w którym użyto zwrotu: „... należy pracownikowi udzielić ...”. W regulacji tej nie ma mowy o tym, że pracownik ma obowiązek ten urlop wykorzystać w tym terminie. Wobec tego, wyciąganie z tego przepisu takiego wniosku nie znajduje uzasadnienia normatywnego.

Jednostronny obowiązek ciążący na pracodawcy oznacza więc, że to pracodawca nie może odmówić udzielenia pracownikowi urlopu zaległego do końca I kwartału następnego roku, wówczas, gdy pracownik z takim wnioskiem wystąpi.

Systemowo jest to zgodne z art. 282 § 1 pkt 2 K.p. przewidującym wykroczenie za nie udzielenie przysługującego pracownikowi urlopu wypoczynkowego.

Jeśli jednak pracownik wystąpi z wnioskiem o udzielenie tego zaległego urlopu w okresie późniejszym i pracodawca ten wniosek zaakceptuje, to wówczas oczywiście nie dochodzi do wyczerpania znamion wykroczenia i urlop zaległy powinien być wykorzystany w uzgodnionym przez strony terminie (por. też artykuł pt. „Udzielanie zaległego urlopu” w serwisie prawo-pracy.pl w części Dla Pracownika – Urlop).

Drugie zagadnienie, które łączy się z omawianym problem, to kwestia obowiązku planowania zaległego urlopu wypoczynkowego. Panuje błędne przekonanie, że urlopu zaległego nie należy planować (por. np. Gazeta Prawna z 10 marca 2005 r.). Jest to twierdzenie nieuzasadnione.

Przeciwnie, w celu likwidacji zaległości urlopowych, plan urlopów (zakładając, że jest stosowany) powinien przewidywać wykorzystanie zarówno bieżącego jak i zaległego urlopu wypoczynkowego.

Zagadnienie to łączy się także z kwestią chronologii udzielania pracownikowi urlopu wypoczynkowego, która zapisana jest w treści działu siódmego Kodeksu pracy (por. glosę do wyroku NSA z dnia 1 kwietnia 2003 r. sygn. akt II S.A. 2162/02, zawartą w serwisie prawo-pracy.pl).

Oznacza to, że niedopuszczalna jest taka sytuacja, aby pracownik wykorzystał urlop bieżący i równocześnie pozostawał mu do wykorzystania urlop zaległy. Likwidacji takich nieprawidłowości służy m.in. poprawne planowanie wykorzystania zarówno urlopu bieżącego jak i zaległego.

Z formalnego punktu widzenia należy podnieść, że jeżeli pracodawca zdecydował się planować urlopy wypoczynkowe, to żaden przepis kodeksu nie zwalnia go z obowiązku planowania wykorzystania urlopów zaległych.

Kwestia planowania zaległych urlopów, choć ubocznie łączy się z problematyką glosowanego wyroku, to jednak ma istotne znaczenie dla celu kompleksowego spojrzenia na omawiane zagadnienia i dlatego konieczne było wyjaśnienie tego zagadnienia.

Reasumując, choć nie jest to żaden zarzut pod adresem SN, który rozstrzygał sprawę w innym stanie prawnym, dla celów obecnego stanu prawnego teza nr 3 powinna brzmieć:

" Udzielenie na podstawie art. 168 K.p. urlopu wypoczynkowego za poprzednie lata w pierwszym kwartale następnego roku nie wymaga zgody pracownika wówczas, gdy w tym samym czasie biegnie okres wypowiedzenia umowy o pracę, a w innych przypadkach  termin wykorzystania urlopu powinien być zaplanowany albo uzgodniony z pracownikiem”.

Jeżeli chcesz wiedzieć więcej na ten temat – kliknij tutaj >>